نفخ روده ای: آیا عادی است یا نشانه اختلالی جدی؟
باد گلو، گاز روده ها و نفخ هر سه به گازهای موجود در مجاری گوارش انسان مرتبط می باشد.
عناوین مطالب
● منابع گازها:
۱) منابع برونزاد: ۹۰ درصد گاز روده ها و معده از منابع برونزاد سرچشمه میگیرد. هنگامی که شما چیزی می خورند و یا بیاشامید اندکی هوا نیز به همراه غذا وارد سیستم گوارشی شما میگردد. افزایش ترشح بزاق نیز (به هر علت) باعث ایجاد گاز درون زاد میگردد. بلعیدن هوا(aerophagia) در افراد مضطرب بیشتر میباشد که فرد بطور ناخودآگاه مقدار زیادی هوا را می بلعد.
۲) منابع درون زاد: ۱۰ درصد گاز موجود در روده ها از منابع درونزاد منشا میگیرند:
▪ محصول جانبی گوارش طبیعی: اسید معده توسط ترشحات لوزالمعده خنثی می گردد. نتیجه این واکنش تولید گاز دی اکسید کربن میباشد.
▪ باکتریهای موجود در روده بزرگ: برخی غذاهای خاص که بدن قادر به هضم آنها نیست در روده بزرگ توسط باکتریها تخمیر شده و گاز تولید میگردد.
▪ گازها از طریق فرآیند انتشار، بین روده ها و خون جابجا میشوند.
● باد گلو(belching):
بلعیدن هوا علت اصلی باد گلو میباشد نفخ روده ای: آیا عادی است یا نشانه اختلالی جدی؟
د. اما برخی افراد نیز از سر عادت باد گلو می زنند و به وجود گاز در معده ربطی ندارد. زخم معده و مشکلات کیسه صفرا نیز میتواند باد گلو ایجاد کند. بیشتر هوای بلعیده شده توسط باد گلو خارج می گردد. اما مقدار اندکی از هوا به روده ها راه می یابد که در آنجا نیز یا از طریق مخاط روده ها جذب خون می گردد و یا از طریق گاز روده از بدن خارج میگردد. چنانچه فرد در حالت دراز کش هوا بلعیده باشد غالب هوا به روده ها راه می یابد، اما اگر در وضعیت ایستاده و قائم باشد بیشتر هوای بلعیده شده از طریق باد گلو خارج میگردد.
▪ راهکارهای کاهش باد گلو:
بلعیدن هوا اغلب در افراد مضطرب وجود دارد و این افراد بطور ناخودآگاه اقدام به بلعیدن هوا میکنند. افزایش ترشح بزاق نیز باعث بلعیدن هوا میگردد:
ـ کاهش دفعات بلعیدن غذا.
ـ آرام و آهسته غذا خوردن و نوشیدن مایعات.
ـ مایعات را جرعه جرعه بنوشید و از سر کشیدن یکباره آن خودداری کنید.
ـ اجتناب از پیپ، استعمال سیگار، جویدن آدامس و آبنبات، استفاده از نی برای نوشیدن مایعات، نوشیدن مایعات از بطری های دهان باریک، قرار دادن دست دندان مصنوعی لق در دهان (باعث افزایش ترشح بزاق می گردد).
ـ عدم مصرف غذاهای حاوی گاز نظیر نوشابه های گازدار، قرص های جوشان و خامه زده شده.
ـ خودداری از بلعیدن عمدی هوا بمنظور باد گلو زدن.
ـ لقمه های غذا را قبل از بلعیدن بطور کامل بجوید.
ـ استرس و اضطراب خود را کنترل کنید.
● گاز روده ها(flatulence):
به آزاد سازی ترکیبی از گازهای روده(flatus) که توسط باکتریها و مخمرهای مستقر در روده بزرگ (قولون) ایجاد میگردند، اطلاق میشود. غذاهایی که در بدن غیر قابل هضم میباشند (به علت عدم وجود آنزیم هضم کننده) مانند پلی ساکاریدها (به ویژه الیگوساکاریدها) (نشاسته و سلولز) و برخی قندها بدن تغییر از مجاری گوارشی عبور کرده و به عنوان غذا به مصرف باکتریهای روده میرسند. محصول جانبی این فرایند تخمیری تولد گاز روده میباشد.
▪ غذاهایی که ایجاد گاز میکنند:
حبوبات (لوبیا-عدس-لوبیای سویا-نخود فرنگی) -لبنیات (شیر-بستنی-پنیر)- سبزیجات(بروکلی-گل کلم-خیار-مارچوبه-کرفس-کاهو)- سبزیجات ریشه ای (سیب زمینی-شلغم-پیاز-تربچه-سیر-هویج-بادمجان)- میوه ها (زردآلو-سیب-گلابی-آلو-موز-کشمش) -غلات (جو دوسر-ذرت-برنج-دانه های کامل (به علت وجود فیبر)- آرد گندم)- مغزها (بادام هندی)
▪ نکته: در اختلال عدم تحمل لاکتوز (عدم وجود آنزیم لاکتاز برای تجزیه لاکتوز)، لاکتوز(قند اصلی شیر) به روده باریک راه یافته و باکتریها از آن تغذیه میکنند. این امر گاز روده ها را افزایش میدهد.
▪ نکته:سوربیتول که نوعی شیرین کننده است نیز میتواند ایجاد گاز کند.
▪ نکته: برنج خیلی سهل الهضم است و کمترین تولید گاز را بهمراه دارد. اما نشاسته گندم، سیب زمینی، جو دو سر و ذرت گاز زیادی تولید میکنند.
▪ نکته:غلات کامل به علت دارا بودن فیبر بیشتر گاز بیشتری تولید میکنند.
▪ نکته: فیبر غذایی برای سلامتی بسیار مفید هستند، اما بایستی مصرف آنها را به آهستگی افزایش داد. برخی از فیبرها گاز تولید کرده اما برخی گاز تولید نمیکنند.
● مطالبی در رابطه با گاز روده ها:
۱) یک انسان بطور معمول روزانه ۰.۵ تا ۱.۵ لیتر گاز روده آزاد می کند.۱۲-۲۰ بار در روز. نیتروژن، اکسیژن، دی اکسید کربن، متان، هیدروژن، سولفید هیدروژن گازهای تشکیل دهنده روده میباشند.
۲) گاز روده ها عمدتا از نیتروژن و اکسیژن تشکیل یافته است که توسط دهان بلعیده می گردند.
۳) دی اکسید کربن توسط میکروبهای هوازی روده تولید می گردند.
۴) هیدروژن توسط برخی از میکروبها و گاز متان نیز توسط باکتریهای بی هوازی تولید میگردند.
۵) گازهای متان و هیدروژن اشتعال زا می باشد. تنها ۴۰ درصد روده افراد دارای میکروبهای تولید کننده گاز متان میباشد.
۶) بوی نامطبوع گاز روده ها به علت وجود مقادیر اندک ترکیبات حاوی سولفور میباشد. سولفید هیدروژن (بوی تخم مرغ گندیده) و سولفید کربونیل علت بوی بد گازهای روده ها بوده که نتیجه تجزیه پروتئین ها میباشند.
۷) علت دیگر بوی نامطبوع وجود اسیدهای چرب با وزن مولکولی پایین نظیر بوتیریک اسید(بوی کره فاسد) میباشد.
۸) گاز روده ها مانند مدفوع بوسیله حرکات دودی (انقباضات متوالی عضلات روده ای) به سمت مقعد رانده میشوند.
۹) برخی باکتریهای روده گاز تولید شده توسط باکتریهای دیگر را مورد مصرف قرار میدهند.
۱۰) میزان تولید گاز در افراد متفاوت است و به تعداد و نوع باکتریهای مستقر در روده، نوع رژیم غذایی و میزان بلعیدن هوا توسط فرد بستگی دارد.
۱۱) غذاهایی که حاوی سولفور زیاد می باشد نظیر گل کلم، تخم مرغ و گوشت بوی نامطبوع گاز روده را افزایش میدهند.
▪ نکته: وجود گاز زیاد در سیستم گوارش باعث درد شکم، نفخ، باد گلو و گاز روده حجیم و آزار دهنده میشود.
● نفخ(bloating):
به احساس ورم و پری شکم و افزایش میزان گاز در مجاری گوارش اطلاق میگردد. علت نفخ معمولا وجود گاز زیاد نیست، بلکه به خاطر کندی انقباضات عضلانی و حرکات دودی مجاری گوارش میباشد. مصرف غذاهای چرب تخلیه معده را به تاخیر انداخته و ایجاد نفخ میکنند. همچنین نفخ میتواند به علت نشانگان روده تحریک پذیر باشد (که در آن انقباضات روده ای نامنظم میگردد)- علت دیگر نفخ میتواند تند تند غذا خوردن باشد. همچنین نفخ میتواند نشانه برخی بیماریها مانند آپاندیسیت و یا سنگ کیسه صفرا باشد. یبوست نیز ایجاد نفخ میکند. نفخ بیشتر در زنان بروز میکند. علت آن هم تغییر در سطح هورمونهای بدن و افزایش احتباس آب و نمک در بافتهای بدن، پیش از قاعدگی میباشد.
● علایم افزایش گاز روده ها:
۱) افزایش آزاد سازی گاز روده.
۲) آزاد سازی گاز بد بو.
۳) آزاد سازی گاز پر سروصدا.
۴) نفخ معده و شکم.
۵) صداها و درد شکم.
● علل نفخ متناوب و افزایش گاز روده ها:
۱) افزایش تولید گاز:
▪ میزان گاز تولید شده توسط باکتریهای روده بزرگ در افراد مختلف متفاوت است.
▪ سوء هضم و سوءجذب غذا در روده کوچک باعث میگردد تا غذای هضم نشده بیشتری به قولون (روده بزرگ) وارد گردد. هرقدر میزان غذای هضم نشده در اختیار باکتریهای روده برگ باشد گاز بیشتری نیز تولید خواهد شد. (مثل نارسایی لوزالمعده و یا اختلال عدم تحمل لاکتوز)
▪ رشد مفرط و انتشار باکتریهای روده بزرگ به روده کوچک. با آنکه باکتریها منحصرا در روده بزرگ مستقرهستند، اما گاهی اوقات باکتریها به روده کوچک راه می یابند. بنابراین غذا قبل از هضم و جذب توسط باکتریها مصرف گردیده و تولید گاز افزایش می یابد.
۲) انسداد فیزیکی: میتواند در هر نقطه از مسیر مجاری گوارش ایجاد شود.انسداد ممکن است دائم و یا موقت باشد، مثل تنگی باب المعده.
۳) انسداد کارکردی: به علت عملکرد ضعیف عضلات معده و روده (که محتویات معده و روده را به جلو میراند) ایجاد میگردد. هنگامی که این عضلات بدرستی عمل نمی کنند، محتویات روده ای تجمع یافته و باعث ورم و نفخ شکم میگردد. چربی ها نیز میتوانند باعث کندی حرکات روده ای و تخلیه معده گردد.
۴) حساسیت مفرط روده ای: برخی افراد به افزایش اندک گاز روده ها نیز حساس بوده و احساس نفخ و ورم معده میکنند.
۵) مصرف برخی آنتی بیوتیکها و مسهل ها نیز ایجاد نفخ و گاز روده ای میکنند.
▪ نکته: گاز روده ها نشانه فعالیت طبیعی روده ها میباشد. احتباس گاز روده نیز خطرناک نیست اما میتواند باعث یبوست گردد.
▪ نکته: تمام گاز موجود در مجاری گوارش از طریق مقعد خارج نمی گردند. برخی از طریق انتشار به خون راه یافته و از طریق ریه ها مجددا به هوا بازمیگردند. برخی از گازها نیز در داخل مدفوع به دام افتاده و همراه با مدفوع دفع می گردند.
▪ نکته:هنگامی که شما گاز روده را محبوس کرده و آن را خارج نمیسازید، در طی شب که عضلات بدن شل میشود گاز روده ها نیز بطور خودکار آزاد میگردند.
● تشخیص نفخ مزمن:
۱) عکسبرداری اشعه x از شکم و روده کوچک.
۲) اندازه گیری سرعت تخلیه معده.
۳) عکسبرداری فراصوت،سی تی اسکن و ام آر آی.
۴) تستهای سوء جذب و سوء هضم.
۵) تست تنفسی هیدروژن و متان.
● درمان نفخ و افزایش گاز روده ها:
۱) چنانچه علت سوء هضم و نارسایی لوزالمعده باشد باید مکمل آنزیمهای لوزالمعده تجویز گردد.
۲) چنانچه علت سوء هضم لاکتوز، فروکتوز و یا سوربیتول باشند، باید غذاهای حاوی این قند ها از رژیم غذایی حذف گردیده و یا از مکمل آنزیمهای گوارشی استفاده شود. آنزیمهای alpha-galactosidase باعث هضم قندهای کمپلکس گردیده و حجم گاز روده ها را کاهش میدهند. مکمل های آنزیمهای گوارشی موجود شامل لاکتاز، آمیلاز، لیپاز، پروتئاز، سلولاز، پکتیناز، اینورتاز، گلوکوآمیلاز، مالت دیاستاز میباشند.
۳) چنانچه سوء هضم و سوء جذب به علت اختلال در عملکرد دیواره روده ها باشد، باید با بیوپسی روده کوچک و کشف علت داروی مرتبط تجویز گردد.
۴) چنانچه علت انسداد فیزیکی باشد، عمل جراحی باید صورت گیرد.
۵) چنانچه علت انسداد کارکردی باشد، بایستی از داروهای محرک فعالیت عضلات معده و روده کوچک نظیر erythromycin metoclopramide مصرف کرد.
۶) مصرف غذاهای حاوی کربوهیدرات های هضم ناپذیر باید محدود و یا از رژیم غذایی حذف گردند.
۷) غذا به آرامی و آهستگی صرف شود.
۸) قدم زدن پس از صرف غذا حرکات روده ها را تحریک میکند.
۹) مصرف داروی simethicone نیز میتواند نفخ را کاهش دهد.
۱۰) مصرف قرصهای زغال فعال شده قبل از غذاهایی که نفخ آور میباشند گاز روده ها را کاهش میدهند.
۱۱) آنتی بیوتیک ریفاکسیمین rifaximin که در درمان اسهال مرتبط با e-coli تجویز میگردد نیز حجم گازهای روده را کاهش میدهد.
۱۲) مصرف اندکی مایعات اسیدی همچون آب لیموترش و یا سرکه همراه با غذا باعث تحریک ترشح اسید هیدروکلریک و آنزیمهای گوارشی میگردد.
۱۳) مصرف ماست، زیره سبز(cumin) ، زیره سیاه(caraway) وزردچوبه(turmeric) گاز روده ها و نفخ را کاهش می دهند.
۱۴) تخمیر، الیگوساکاریدها را تجزیه کرده و تولید گاز آنها را کاهش میدهد. به همین خاطر توفو tofu (پنیر سویا) گاز خیلی کمتری نسبت به لوبیای پخته تولید میکند.
۱۵) برای کاهش خاصیت نفخ آوری لوبیای پخته، لوبیا را ۲۴ ساعت درون آب بخیسانید و سپس آب پز کنید. اما این کار مواد مغذی دیگر محلول در آب را نیز از لوبیا خارج میسازد.
۱۶) مصرف آنتی اسید ها باد گلو را افزایش داده و نفخ را رفع میکند.
۱۷) نعناع، آویشن، فلفل فرنگی شیرین، ریحان، دارچین، زنجبیل و لیمو ترش باعث تسهیل عمل دفع گازهای روده ها و باد گلو شده و ضد نفخ میباشند.
۱۸) جای مصرف ۳ وعده غذایی سنگین در روز از ۶ وعده غذایی سبک استفاده کنید.
