پانکراس چیست؟ + نقش لوزالمعده در بدن

تا به حال خوش گوشت خورده اید؟ نوعی کباب است. اگر نخورده اید، حتما اسم آن به گوش تان آشناست. خوش گوشت نام دیگر لوزالمعده یا پانکراس است. 

این عضو یکی از غدد بسیار مهم گوارشی و هورمونی است. فقط کافی است بدانید که دیابت، این بیماری مشهور و پر عارضه به علت کاهش یکی از هورمون های پانکراس یعنی انسولین به وجود می آید. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل، یعنی اهمیت لوزالمعده…

پانکراس (لوزالمعده) به همراه کبد، از غدد دستگاه گوارش هستند. از نظر لغوی پان به معنی همه و کراس به معنی گوشت و تن است (در فارسی به آن خوش گوشت هم می گویند). پانکراس در جلوی مهره های اول و دوم کمر قرار دارد و دارای رنگ صورتی مایل به خاکستری و بافتی نسبتاً ترد است. طول پانکراس (لوزالمعده) حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر و عرض آن حدود ۵/۲ تا چهار سانتی متر است. ضخامت آن حدود یک تا دو سانتی متر است و وزن آن حدود ۹۰ گرم است.

در نبود ترشحات آنزیمی پانکراس، هضم و جذب دچار مشکل می شود. استفاده از ر ژیم های غذایی غنی از پروتئین، کربوهیدرات و لیپید به مدت طولانی، غلظت آنزیم ها را در شیره پانکراس افزایش می دهد.

می گویند پانکراس را یک آناتومیست و جراح یونانی به نام هروفیلوس در حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کشف کرده و چند سال پس از او، یکی دیگر از دانشمندان هموطن او با نام روفوس، این اسم را برای آن عضو انتخاب کرده است: پانکراس.

لوزالمعده، جایش سمت چپ و بالای شکم است. دقیقاً در پشت معده و در فضای بین قوس دوازدهه روده باریک و طحال. قیافه اش هم شبیه یک برگ است، برگی که آناتومیست ها به بخش پهن ترش می گویند «سر» و به بخش باریک تر و تیزترش می گویند «دم». آنچه بین این دو بخش قرار می گیرد نیز «تنه» نامیده می شود. با این حساب، این عضو برگی شکل از نظر آناتومیست ها سه قسمت دارد: سر، تنه و دم.

 ساکنان جزایر لانگرهانس

بخش درون ریز لوزالمعده که وظیفه اش ترشح هورمون های مختلف است، تشکیل شده از مجموعه های تخم مرغی شکلی که اسم عجیبی دارند: جزایر لانگرهانس. این جزایر که به تعداد فراوان (بیش از یک میلیون) و به صورت توده هایی روشن در بین سلول های ترشحی وجود دارند، با میکروسکوپ های نوری قابل مشاهده اند. جزایر لانگرهانس، متشکل از طناب های سلولی و مویرگ های منفذداری در بین آنها هستند که مجموعاً توسط الیاف مشبک احاطه می شوند. سلول ها و رگ ها در جزایر لانگرهانس به وسیله رشته های عصبی سمپاتیک، عصب دهی شده اند. انواع و اقسام سلول هایی را که در این جزایر وجود دارند، شامل این موارد است:

• سلول های آلفا یا A، که حدود ۰۲ درصد سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و هورمون گلوکاگن ترشح می کنند.
• سلول های بتا یا B، که حدود ۰۷ درصد سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و هورمون انسولین ترشح می کنند.
• سلول های دلتا یا D، حدود ۵ تا ۰۱ درصد از سلول های جزایر لانگرهانس را تشکیل می دهند و هورمون سوماتواستاتین ترشح می کنند.
• سلول های F، حدود ۱ تا ۲ درصد سلول ها را تشکیل داده و پلی پپتیدی به نام پلی پپتید پانکراسی ترشح می کنند که ترشحات خارجی پانکراس، مخصوصا بی کربنات را کنترل می کند.
• معدودی سلول از نوع سلول های APUD نیز در پانکراس یافت می شوند که عواملی مانند «مولتی لین» و سروتونین ترشح می کنند.

انسولین در ابتدا به صورت یک پیش هورمون ساخته می شود و پس از تغییر و تحولاتی که روی ساختمانش صورت می گیرد به شکل یک هورمون بالغ در می آید.

گلوکاگن

گلوکاگن هورمونی است که از سلول های آلفای جزایر لانگرهانس ترشح می شود. این هورمون نیز مانند انسولین در ابتدا به صورت یک پیش ساز هورمونی ساخته و پس از تغییر و تحولات ویژه ای به هورمون بالغ تبدیل می شود. ترشح آن به دنبال کاهش قند خون تحریک و به دنبال افزایش قند خون، مهار می شود. موارد دیگری نیز وجود دارند که باعث افزایش و کاهش ترشح این هورمون می شوند. به عنوان نمونه، کاهش برخی اسیدهای آمینه موجب افزایش ترشح این هورمون و افزایش اسیدهای چرب و اجسام کتونی به مهار تولید و ترشح این هورمون می انجامد.

سوماتواستاتین

این هورمون علاوه بر غده هیپوتالاموس، توسط سلول های دلتای جزایر لانگرهانس نیز ترشح می شود. سوماتواستاتین، ترشحات لوزالمعده را مهار می کند. این هورمون نیز در ابتدا به صورت یک پیش ساز هورمونی ترشح و بعد از گذراندن تغییراتی به هورمون بالغ تبدیل می شود. هورمون سوماتواستاتین، ترشح و آزاد شدن هورمون رشد را مهار می کند و نیمه عمرش فقط چند دقیقه است.

دست پخت بخش درون ریز لوزالمعده

انسولین، گلوکاگن و سوماتواستاتین مهم ترین هورمون هایی هستند که توسط بخش درون ریز لوزالمعده تولید و ترشح می شوند و همگی (و به ویژه انسولین) نقش مهمی در سوخت وساز مواد غذایی در داخل بدن ایفا می کنند. لازم به یادآوری است که درون ریز یعنی ترشحات به خون وارد می شوند.

شرح وظایف پانکراس

همان طور که گفته شد، لوزالمعده یک غده مختلط است؛ یعنی هم شیره گوارشی ترشح می کند (تا هضم غذا آسان تر شود) و هم سازنده هورمون های مهمی از جمله انسولین است. شیره گوارشی از طریق مجرای پانکراسی به درون دوازدهه روده باریک می ریزد. مجرای صفراوی مشترک نیز که ترشحات صفرا و کبد را به روده باریک می آورد، در انتهای مسیرش به این مجرای پانکراسی می پیوندد و این دو مجرا، محتویاتشان را با هم به روده باریک می ریزند.

وقتی غذا یکی دو ساعت در معده می ماند و فعل و انفعالات گوارشی روی آن انجام می شود، کم کم آماده می شود برای ورود به روده کوچک. دقیقاً در همین موقع، لوزالمعده هم شروع می کند به ترشح شیره گوارشی به درون روده کوچک. شیره گوارشی که حاوی آنزیم های متعدد است، با غذا مخلوط می شود و محتویات مواد غذایی را به صورت قطعات بسیار ریزی می شکند.

انسولین

انسولین در سال ۱۹۲۱ در عصاره جدا شده از جزایر لانگرهانس کشف و به سرعت، اثراتش در کاهش قند خون شناسایی شد. پس از مدت کوتاهی، انسولین گاو و خوک نیز در درمان بیماری دیابت در انسان مورد استفاده قرار گرفت. انسولین نخستین پروتئینی بود که خواص هورمونی اش شناخته و به صورت کاملاً خالص و متبلور تهیه شد. انسولین اولین پروتئینی بود که به کمک روش های تولید نوترکیب برای مصارف تجاری تهیه شد.

افزایش قند خون، مهم ترین عامل فیزیولوژیک تنظیم کننده ترشح این هورمون است. غلظت گلوکز خون (قند خون) در حالت ناشتا بین ۰۷ تا ۰۱۱ میلی گرم درصد است و تجاوز از این میزان، با تحریک ترشح انسولین همراه می شود. بیشترین اثر محرک گلوکز زمانی حاصل می شود که غلظت آن در خون به حدود ۰۰۳ تا ۰۰۵ میلی گرم در دسی لیتر برسد.

نقش مهم انسولین در رشد و نمو اندام ها را در دوران جنینی می توان با بررسی نوزادان غیر طبیعی مبتلا به سندرم لپرشونیسم ارزیابی کرد. در این نوزادان، وزن بدن کمتر از حد طبیعی، رشد عضلات ناقص و مقدار چربی زیر پوست کم و عمر نوزاد بسیار کوتاه است. این نوزادان در برابر انسولین مقاوم هستند و با اینکه مقدار این هورمون در خون زیاد است ولی به دلیل نداشتن پروتئین پذیرنده انسولین، قادر به استفاده از آن نیستند.

از نظر ساختار شیمیایی نیز، انسولین یک هورمون پروتئینی است که از سلول های بتای جزایر لانگرهانس ترشح می شود و ساختمانش از دو زنجیره پلی پپتیدی B و A تشکیل شده که با پیوندهای گوگردی به هم متصل شده اند.

پانکراس همچنین انسولین را می سازد که هورمونی بسیار مهم و کلیدی برای تثبیت قند خون است. افرادی که انسولین خونشان به میزان کافی ترشح نمی شود، قند خونشان بالا می رود و به دیابت دچار می شوند. وقتی قند خون بالا می رود، لوزالمعده به طور خودکار شروع می کند به افزایش ترشح انسولین تا قند را پایین بیاورد و برعکس وقتی قند خون پایین می آید، لوزالمعده ترشح انسولین را کاهش می دهد تا قند خون، بیش از پیش افت نکند.

زندگی بدون لوزالمعده

حتی اگر بخشی از لوزالمعده تان را از دست بدهید، باز هم لوزالمعده می تواند گلیم خودش را از آب بیرون بکشد اما در چنین شرایطی توصیه می شود که حتماً تحت نظر پزشک باشید تا جلوی ابتلایتان به دیابت گرفته شود.
اگر بخشی از لوزالمعده تان دچار مشکل شود، اگرچه میزان تولید و ترشح شیره گوارشی کاهش پیدا می کند اما از این نظر، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد چرا که با استفاده از مکمل های دارویی، می توانید این کمبود را جبران کنید.
جالب اینکه، حتی اگر لوزالمعده تان را به طور کامل از دست بدهید، باز هم به کمک مکمل های گوارشی، می توانید کمبود آنزیم های گوارشی را جبران کنید اما مشکل اصلی در تنظیم میزان انسولین بدن است. در چنین شرایطی به دلیل افت شدید انسولین، احتمال ابتلایتان به دیابت به شدت افزایش پیدا می کند و به همین دلیل، نیازتان به تزریق انسولین برای پیشگیری از بیماری دیابت و عوارض آن، صد درصد است.