کبد یا جگر، به عنوان دومین اندام بزرگ داخلی بدن انسان، نقشی حیاتی در فرآیندهای بدن ایفا می‌کند و بیش از ۵۰۰ عملکرد مهم را برعهده دارد، از جمله پاکسازی بدن از سموم. در این بخش، به تفصیل در مورد ویژگی‌ها، عملکردها و انواع بیماری‌هایی که می‌توانند کبد را تحت تأثیر قرار دهند، صحبت خواهیم کرد.
عناوین مطالب
کبد چیست؟
کبد، که سنگین‌ترین عضو بدن با وزنی بین ۱.۷ تا ۳ کیلوگرم است، به رنگ صورتی تا قهوه‌ای در سمت راست بدن قرار دارد. این عضو، بعد از پوست به عنوان دومین عضو بزرگ بدن شناخته شده و بزرگترین اندام داخلی است. کبد نقش‌های متعدد و حیاتی در بدن ایفا می‌کند، از جمله پاکسازی خون از مواد زائد و سموم، تولید صفرا که به هضم چربی‌ها کمک می‌کند، ذخیره‌سازی گلوکز به شکل گلیکوژن، تنظیم انعقاد خون، و تولید پروتئین‌های مهم برای بدن. به دلیل این عملکردهای چندگانه و حیاتی، سلامت کبد برای بقای بدن بسیار مهم است.
علائم عمومی بیماری های کبدی چیست؟
علائم بیماریهای کبدی بسته به علت اصلی آن متفاوت است. با این حال، برخی از علائم عمومی وجود دارد که ممکن است نوعی بیماری کبد را نشان دهد که شامل:
- زردی چشم
- رنگ پریدگی صورت و بدن
- متورم بودن اعضای بدن بخصوص مچ پا
- کبودی آسان
- حالت تهوع
- کاهش اشتها
- احساس خستگی مفرط
- درد و ورم شکم
نقش کبد در بدن چیست؟
کبد، که به عنوان یکی از اندام‌های حیاتی بدن شناخته می‌شود، وظایف متعددی دارد. این عضو مسئولیت دفع مواد سمی از خون، حفظ سطح سالم قند خون، و تنظیم فرآیند انعقاد خون را بر عهده دارد. علاوه بر این‌ها، کبد بیش از ۵۰۰ وظیفه حیاتی دیگر در بدن انجام می‌دهد که حائز اهمیت فراوان هستند. در این متن، به برخی از مهم‌ترین کارکردها و وظایف کبد اشاره می‌کنیم.
- تولید آلبومین: آلبومین پروتئینی است که مانع از نفوذ مایعات موجود در جریان خون به بافت‌های اطراف می‌شود.
- تولید صفرا: صفرا مایعی حیاتی برای گوارش و جذب چربی‌ها در روده کوچک محسوب می‌شود.
- تصفیه خون: کبد نقش مهمی در تصفیه خون دارد؛ تمام خونی که از دستگاه گوارش می‌آید، از طریق کبد فیلتر شده و مواد سمی و زائد از آن حذف می‌شوند.
- تنظیم آمینواسیدها: تولید پروتئین‌ها به اسیدآمینه‌ها بستگی دارد. وظیفه کبد این است که مطمئن شود میزان آمینواسید خون به اندازه کافی باشد.
- تنظیم انعقاد خون: عوامل انعقاد خون از طریق ویتامین K تولید می‌شوند و صرفا با کمک مایع صفرایی جذب می‌شود که کبد تولید می‌کند.
- مقاومت در برابر عفونت‌ها: کبد به‌عنوان بخشی از فرایند فیلترینگ و تصفیه، باکتری‌ها را از جریان خون دفع می‌کند.
- ذخیره‌سازی ویتامین و مواد معدنی: کبد مقادیر زیادی ویتامین آ، دی، ای، کا و ب ۱۲، آهن و مس را ذخیره می‌کند.
عوامل مؤثر در بروز انواع بیماری های کبدی کدامند؟
تمام وظایفی که در بالا اشاره کردیم، بر کارکرد سایر اندام‌های بدن تأثیر می‌گذارند. به‌طوری‌که ابتلا به انواع بیماریهای کبدی می‌تواند سلامت بدن را تحت تأثیر قرار دهد. برخی از این بیماری‌ها، آنزیم‌های کبدی را افزایش می‌دهند. بالا بودن آنزیم‌های کبدی نشانه تخریب سلول‌های کبدی یا التهاب کبدی است. نارسایی کبد یا از کار افتادن کبد به‌دلیل اختلال شدید در عملکرد کبد است.
هپاتیت B، C، مصرف بیش از حد الکل، سیروز کبدی، هموکروماتوز و سوتغذیه از جمله شایع‌ترین عوامل نارسایی کبدی به شمار می‌روند. مصرف بی‌رویه استامینوفن، ویروس‌های هپاتیت A، B و C، مصرف قارچ‌های سمی و وحشی و واکنش به برخی داروها می‌توانند باعث نارسایی حاد کبدی و از کار افتادن کبد شوند.
انواع بیماری های کبد
بیماری کبد چرب
تجمع چربی در کبد می تواند منجر به بیماری کبد چرب شود .دو نوع بیماری کبد چرب وجود دارد:
- بیماری کبد چرب غیر الکلی (Nonalcoholic Fatty Liver Disease) یا (NAFLD)
- بیماری کبد چرب الکی (Alcoholic Fatty Liver Disease) یا استئاتوهپاتیت الکی
هپاتیت
هپاتیت یک عفونت ویروسی کبد شما است. این امر باعث ایجاد التهاب و آسیب کبد می‌شود و عملکرد کبد را مطابق عوارض آن دچار اشکال می‌کند. انواع هپاتیت مسری است، اما می‌توانید با واکسیناسیون درمورد انواع A و B یا انجام سایر اقدامات پیشگیرانه از جمله رابطه جنسی سالم و عدم استفاده از سوزن اشتراکی، احتمال خطر ابتلا به آن را کاهش دهید. پنج نوع هپاتیت وجود دارد:
- A: هپاتیت A معمولاً از طریق تماس با غذای آلوده یا آب پخش می‌شود. علائم ممکن است بدون درمان از بین بروند، اما بهبودی ممکن است چند هفته طول بکشد.
- B: هپاتیت B می‌تواند حاد (کوتاه مدت) یا مزمن (بلند مدت) باشد. از طریق مایعات بدن مانند خون و مایع منی سرایت می‌یابد. اگرچه هپاتیت B قابل کنترل است، اما درمانی برای آن وجود ندارد. درمان زودرس برای جلوگیری از عوارض مهم آن است، بنابراین بهتر است در صورتی که در معرض خطر آن قرار دارید، غربالگری منظم برای شما انجام شود.
- C: هپاتیت C همچنین می‌تواند حاد یا مزمن باشد. این بیماری اغلب از طریق تماس با خون از طرف فردی که مبتلا به هپاتیت C است، پخش می‌شود. این بیماری در حالی که در مراحل اولیه خود باعث ایجاد علائم نمی‌شود، اما در مراحل بعدی منجر به آسیب دائمی کبد می‌شود.
- D: هپاتیت D یک نوع جدی از هپاتیت است که فقط در مبتلایان به هپاتیت B ایجاد می‌شود. این بیماری به طور خودی خودی ایجاد نمی‌شود و ممکن است به دنبال هپاتیت B بروز پیدا کند. همچنین می‌تواند حاد یا مزمن باشد.
- E: هپاتیت E معمولاً در اثر نوشیدن آب آلوده ایجاد می‌شود. به طور کلی، این بیماری به خودی خود طی چند هفته بدون هیچ گونه عوارض ماندگار از بدن پاک می‌شود.
فاسیولیازیس
این بیماری به دلیل وجود کرم انگلی به نام فلوک کبدی (گندیدگی کبدی) بروز می‌کند. این بیماری می‌تواند ماه‌ها و سال‌ها مخفی بماند. افرادی که در مناطق گرمسیری زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند.
سندرم گیلبرت
سندرم گیلبرت (Gilbert’s syndrome) یک اختلال ژنتیکی است که باعث می‌شود بدن به طور موثر بیلیروبین را پردازش نکند. بیلیروبین یک ماده زردرنگ است که هنگامی که گلبول‌های قرمز فرسوده تجزیه می‌شوند، تولید می‌شود و معمولاً توسط کبد پردازش و از بدن دفع می‌گردد.
در افراد مبتلا به سندرم گیلبرت، به دلیل نقص ژنتیکی، کبد نمی‌تواند به طور کامل بیلیروبین را پردازش کند، که این امر می‌تواند منجر به افزایش سطح بیلیروبین در خون و بروز یرقان (زردی پوست و چشم‌ها) شود. این حالت معمولاً بی‌ضرر است و نیاز به درمان خاصی ندارد، اما ممکن است در شرایطی مانند استرس، بیماری، گرسنگی یا ورزش سنگین، علائم آن شدت یابد.
این بیماری یک اختلال ژنتیکی است. حدود ۳ تا ۱۲ درصد از جمعیت جهان تحت تاثیر آن قرار دارند.
بیماری خود ایمنی یا اتوایمیون کبد
هپاتیت اتوایمیون یا خودایمنی کبد یکی از بیماریهای التهابی کبد است که ویروسی هست یا نیست و مزمن شده‌است. در این بیماری، سلول‌های ایمنی بدن به کبد حمله می‌کنند (آن را بیگانه تلقی می‌کنند و در صدد از بین بردن آن برمی‌آیند) و باعث ایجاد التهاب در کبد می‌شوند. در این بیماری فرد ژن ابتلا به بیماری را دارد و معمولا با یک عامل (مانند ویروس) تحریک صورت می‌گیرد و بیماری مزمن کبدی ایجا می‌شود.
نارسایی کبد
نارسایی مزمن کبد به طور معمول زمانی اتفاق می‌افتد که قسمت قابل توجهی از کبد شما آسیب دیده و قادر به عملکرد صحیح نباشد. به طور کلی، نارسایی کبد مربوط به بیماریهای کبدی و سیروز به آرامی اتفاق می‌افتد. ممکن است در ابتدا هیچ علامتی نداشته باشید. اما با گذشت زمان، متوجه علائم وخیم‌تر خواهید شد. علائمی مانند:
- زردی
- اسهال
- احساس خستگی
- ضعف
- حالت تهوع
سیروز کبدی
بیماری مزمن کبدی است که به دلیل افزایش بافت فیبری، ساختمان طبیعی آن نابود می‌شود و می‌تواند در نتیجه‌ی ابتلا به بیماریهای کبدی مثل هپاتیت B ، بیماری کبد الکلی (بیماری ناشی از مصرف زیاد الکل) و بیماریهای خود ایمنی باشد.
آبسه کبد
کبد از اعضایی است که احتمال بروز آبسه در آن زیاد است. آبسه کبد ممکن است منفرد یا متعدد باشد و ممکن است در اثر انتشار خونی باکتری ها یا از طریق انتشار موضعی از کانون های مسری عفونت واقع در داخل حفره ی صفاقی ایجاد شود. سابقاً آپاندیس هایی که به موقع تحت جراحی قرار نمی گرفتند باعث انتشار عفونت به نواحی مختلف و از جمله کبد می شدند که این وضعیت به تولید آبسه کبد می انجامید. علائم این بیماری عبارت است از :
- تب و لرز
- دردهای شکمی
- خستگی و ضعف
- زردی
علت آبسه‌های کبدی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- عفونت‌ها شکمی، مانند آپاندیسیت (appendicitis)، دیورتیکولیت (diverticulitis، نوعی التهاب روده)، یا سوراخ شدن روده
- عفونت در خون
- عفونت لوله‌های تخلیه‌کننده صفرا (مجاری صفراوی)
- آندوسکوپی از لوله‌های تخلیه صفرا
- آسیب و ضربه به کبد
- برخی از باکتری‌ها مانند اشریشیا کلی (Escherichia coli)، این باکتری منجر به عفونت ادراری می‌شود.
فیبروز کبدی
فیبروز کبدی زمانی ایجاد می‌شود که کبد شما زخم شود و دائما خود را ترمیم کند. حتما روی پوست خود دیده‌اید که جای ترمیم رخم گاهی بر روی آن باقی می‌ماند. درون شکم هم به همین شکل، ممکن است که بعد از ترمیم‌های مداوم کبد، بافت فیبروز شود و از بین برود. فیبروز کبدی اگر جدی گرفته نشود و مدام پیشرفت کند، می‌تواند سیروز کبدی و سرطان کبد ایجاد کند. از طرفی این بیماری به علت‌های مختلفی تشکیل می‌شود که شایع‌ترین آنها کبد چرب الکلی و غیرالکلی است. از علائم بیماری فیبروز کبدی می‌توان به علائم شایع و مشترک بیماریهای کبدی مانند تورم اندام‌ها، زردی، بی‌حالی، خستگی، درد شکمی و تهوع اشاره کرد.
شایع ترین علامت آبسه کبد، تب است، در بعضی از بیماران آبسه کبد، به ویژه افراد مبتلا به بیماری صفراوی، علائم و نشانه های موضعی ربع فوقانی راست، از جمله درد، سفتی موضعی شکم و حساسیت موضعی وجود دارد. ممکن است علایم غیر اختصاصی شامل لرز، بی اشتهایی، کاهش وزن، تهوع و استفراغ نیز موجود باشد. فقط در ۵۰ درصد بیماران، بزرگی کبد، حساسیت ربع فوقانی راست شکم یا یرقان وجود دارد.
سرطان کبد
سرطان کبد زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های این عضو شروع به رشد غیرطبیعی و سرطانی کرده و تغییر شکل می‌دهند. کبد، که وظیفه پاکسازی سموم از بدن را دارد، در صورت ابتلا به سرطان نمی‌تواند به طور موثر عمل کند و موجب بروز علائم سیستمیک در بدن می‌شود. سرطان کبد به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: اولیه و ثانویه.
این بیماری همچنین قادر به متاستاز یا گسترش به دیگر نقاط بدن است. سرطان کبد می‌تواند بسیار خطرناک باشد و انجام غربالگری‌های زودهنگام در تشخیص و درمان به موقع آن بسیار مهم است.
بیشتر بخوانید: سرطان کبد
بزرگ شدن کبد یا هپاتومگالی
بزرگ شدن کبد یا هپاتومگالی، شرایطی است که در آن کبد بزرگتر از حد طبیعی خودش می‌شود. این بیماری در کبد می‌تواند عملکرد این عضو حیانی و سایر اندام‌های حیاتی بدن شما را مختلل کند.
بزرگ شدن کبد می‌تواند به دلیل یکی از عوامل زیر باشد.
- التهاب کبد: عفونت با ویروس‌های هپاتیتی، مانند هپاتیت B و C، می‌تواند باعث التهاب و هپاتومگالی شود.
- کبد چرب: چربی کبـد یا استئاتوهپاتیت ناشی از تجمع چربی در سلول‌های کبدی است. این وضعیت ممکن است به بزرگی و در نهایت به سیروز منجر شود.
- سیروز کبدی: سیروز مرحله پیشرفته بیماریهای کبدی است که به تخریب بافت کَبـد و جایگزین شدن آن با نسج صلب (فیبروز) مشخص می‌شود. در این مرحله، اندازه کَبد به طور طبیعی کاهش میابد اما ورم شدیدی در آن به وجود می‌آید.
- عوامل دیگر: هپاتومگالی ممکن است به علت عوامل دیگری مانند تجمع مایع در کبد (آسیت)، تشکیل توده‌های خوش‌خیم یا بدخیم ، آبسه کَبـدی یا عوامل سیستمیک رخ دهد.
تومورهای کبد
تومورهای کبد می‌توانند به دو دسته کلی تقسیم شوند: خوش‌خیم و بدخیم.
خوش خیم
تومورهای خوش‌خیم کبدی: این تومورها، مانند همانژیوم، آدنومای کبدی، و هیپرپلازی فوکال ندولار، به ندرت به سرطان تبدیل می‌شوند و معمولاً نیازمند درمان فوری نیستند. این تومورها اغلب در طی چک‌آپ‌های روتین یا بررسی‌های مربوط به وضعیت‌های دیگر کشف می‌شوند، زیرا ممکن است علائم خاصی ایجاد نکنند.
سه نوع تومور خوش خیم کبدی وجود دارد که هر سه عمدتاً در خانم ها ایجاد می شوند. این تومورهای کبد عبارتند از: همانژیومها، آدنوم ها و هیپرپلازی گرهی کانونی (focal nodular hyperplasia; FNH).
بهترین روش تشخیص تومورهای کبد خوش خیم، انجام CT اسکن سه فازی است. MRI برای تشخیص بافت جوشگاهی مرکزی FNH حساستر است.
بدخیم
این تومورها شامل کارسینومای هپاتوسلولار (HCC)، که شایع‌ترین نوع سرطان کبد است، و کارسینومای کولانژیوسلولار می‌شوند. سرطان کبد می‌تواند به صورت اولیه، که در کبد شروع می‌شود، یا ثانویه (متاستاتیک)، که از سرطان‌های دیگر بدن به کبد گسترش می‌یابد، باشد.
کارسینوم کبدی (کارسینوم هپاتوسلولار؛ hepatocellular carcinoma; HCC) یکی از شایع ترین سرطان های دنیا است. سالانه حدود یک میلیون نفر به این بیماری مبتلا می شوند و نسبت ابتلای زن به مردن حدود ۴:۱ است. میزان بروز تومورهای کبد با میزان مرگ ناشی از آن برابر است. در ایالات متحده آمریکا حدود ۴ میلیون نفر، ناقل مزمن ویروس هپاتیت C هستند که تقریباً ۱۰ درصد از آنها (۴۰۰۰۰۰نفر) در خطر ابتلا به سیروز قرار دارند و حدود ۵ درصد از این گروه (۲۰۰۰۰ نفر)، به طور سالیانه مبتلا به کارسینوم هپاتوسلولار می شوند.
بیماری کبد چگونه تشخیص داده می شود؟
پزشک متخصص با بررسی سابقه فرد و انجام آزمایش‌های پزشکی و بررسی سبک زندگی فرد، می‌تواند بیماری کبد را تشخیص دهد. التهاب کبد و اختلال عملکرد کبد در آزمایش خون مشخص می‌شود. در اولین مرحله از تشخیص بیماریهای کبدی، آزمایش عملکرد کبد انجام می‌شود. علاوه بر آزمایش عملکرد کبد آزمایش‌های زیر هم به تشخیص بیماریهای کبدی کمک می‌کند:
شمارش کامل خون (CBC)
زمان پروترومبین (INR)
ارزیابی سطح آمونیاک خون.
سی‌تی‌اسکن
ام‌آر‌آی
سونوگرافی.
در آزمایش عملکرد کبد، سطح پروتئین‌ها، آنزیم‌های کبدی و بیلیروبین خون اندازه‌گیری می‌شود. فوق تخصص کبد برای تشخیص آسیب ناشی از عفونت کبدی و بررسی عوارض جانبی داروها روی کبد، آزمایش عملکرد کبد را تجویز می‌کند.
در صورت داشتن هر کدام از بیماری های زیر برای تعیین سلامت کبدتان باید آزمایش عملکرد کبد را انجام دهید:
- سابقه ابتلا به بیماری کبدی
- علائم اختلال یا کم‌کاری کبد
- مصرف الکل
- سابقه بیماری مرتبط با کیسه صفرا
- فشار خون بالا
- کم خونی
- دیابت
درمان بیماری های کبد در طب سنتی
طب اسلامی برخی توصیه‌ها در باب پیشگیری از ابتلا به بیماریهای کبدی دارد که برخی از آنها شامل این موارد هستند؛
- ایستاده در شب آب ننوشید.
- آب را ناگهانی ننوشید.
- در بین غذا آب ننوشید.
- در آب یخ نیندازید.
- حجامت کنید.
- طولانی در دستشویی ننشینید.
مواد غذایی مفید برای بیماری های کبد
برای حفظ سلامت کبد و مدیریت بهتر بیماریهای کبدی، انتخاب مواد غذایی مناسب بسیار مهم است. این مواد غذایی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- مواد غذایی که به فرآیند سم‌زدایی و تصفیه کبد کمک می‌کنند.
- مواد غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان که در طی فرآیند سم‌زدایی از کبد محافظت می‌کنند.
مواد غذایی مفید برای بیماری های کبد- مواد غذایی مفید برای بیماری های کبد
به عنوان مثال، برخی از مواد غذایی مفید برای کبد عبارتند از:
- انواع کلم، مانند بروکلی، گل کلم، کلم قمری، کلم پیچ و کلم بروکسل
- سیر و پیاز
- آب لیمو ترش تازه در آب داغ
- چغندر
- میوه‌های غنی از آنتی‌اکسیدان
- سیب
- آرتیشو (کنگر فرنگی)
- سالاد سبزیجات برگی شکل تند
این مواد غذایی می‌توانند در حفظ عملکرد کبد و پیشگیری از آسیب‌های بیشتر به آن نقش مهمی داشته باشند.
چاقی، بزرگترین دشمن کبد!
پژوهشگران دانشگاه مینه سوتا معتقدند، چربی زیاد به کبد آسیب می‌رساند. در افراد چاقی که به بیماری کبد چرب مبتلا نیستند، چربی موجود در غذا در نهایت به کبد می‌چسبد و به این‌‌ترتیب چربی حتی در کبد افرادی که الکل استفاده نمی‌کنند نیز با ساز و کار نامعلومی تجمع می‌کند.
تحقیقات جدید نشان می‌دهد، چربی موجود در غذاها یکی از دلایل بیماری کبد چرب غیرالکلی محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد ورود بی‌رویه‌ی چربی‌ها به درون کبد، زمینه‌ساز این بیماری است؛ وقتی کبد توانایی تنظیم جذب چربی‌ها را از دست می‌دهد. در افراد سالم حدود نصف چربی مصرفی به انرژی تبدیل شده و می‌سوزد و یک دوم باقی مانده در بافت چربی ذخیره می‌شود.
سوالات متداول
